ای کبک خوش خرام! کجا میروی، بایست غره مشو،که گربه ی زاهد نمازکرد

کاربرد:فریب ظاهرالصلاح هارانبایدخورد.

طبق مشهور،گربه ی زاهد در این بیت حافظ،تلمیح داردبه زاهدنمایی عماد فقیه کرمانی وگربه ی دست آموزش که همراه با اونماز می خواندیاداستان موش وگربه ی عبید زاکانی واز همه متحمل تربه داستان کبک نخجیر وخرگوش وگربه ی عابدی که بازاهدی وزاهدنمایی حیوانات رافریب می دادند. گربه عابدوزاهدبه کسانی اطلاق می شودکه درلباس زهدوتقوااعمال ریاکارانه ازآنان سربزندودر کسوت خدمتگزاری ونوع دوستی مردم رافریب دهندوخودراامین وصادق ومنزه ومتقی جلوه دهند ولی ازهرعمل وحقه بازی که  متضمن منافع ومصالح شخصی باشدخودداری نورزند.این گونه  افراد گندم نما وجو فروش  را اهل  اصطلاح " گربه ی عابد" میخوانندومردم ظاهربین رااززهدفروشی آنان برحذرمیدارند.البته ازنظر استادجلاالدین همایی"گربه عابد"درشعرحافظ، ترکیب وصفی است واین جمله دراستعمالات ادبی،کنایه است ازمردم ریاکارکه زهدوعبادت رادام تزویرووسیله ی فریب ووسیله ی فریب وصیدعوام قرار داده اند.

آش «معاویه» رامی خوردوپشت سر«علی»نماز می خواند.
 

کاربرد:برای کسی به کار می برند که دوروومنافق است؛نظیر:هم طبال یزیداست هم علمدار حسین. در این جهان ناپایدار چه بسیار افرادی هستندکه به مقتضای زمان ومکان،کارمی کنندو درهمه حال مصالح شخصی را از نظردورنمی دارند.برای این دسته از مردم فرقی نمی کندعلی(ع)مصدر کار باشد یامعاویه.حقیقت ومجاز درنظرمصلحت بین این گونه افرادابن الوقت ،علی السویه است.خلاصه هرچه رابامنافع ومصالح آنهاتطبیق کندمباح ومتبع خواهند بود.عبارت مثلی بالا درمورداین گونه افراد وآحاد،صادق است؛وچون ضرب المثل ها از پیشینیان مابه ارث می رسدبیانگراین حقیقت است که از گذشته  دور این  امروموضوع  در جامعه ی ما حاکم بوده است. ریشه ی تاریخی این مثل، بدین شرح است:

عبالرحمن بن صخرازدیمعروف به ابوهریره از فقیرترین اصحاب پیامبر(ص)وازعشیره ی سلیم بن فهم بود.نامش به عهدجاهلیت عبدقیس یاعبدشمس بود وبه سال غزوه خیبرکه مسلمان شد به عبدالرحمن تبدیل شد. گویند درخلاف عمربن خطاب ولایت بحرین راداشت.به روزگارعثمان،قضای  مکه  به  او محول  گردید.و به زمان معاویه چند روزی  والی مدینه شد. مشهوراست که ابوهریره درمحاربات صفین حاضر وناضربودولی درجنگ شرکت نداشت.کاش این بود که موقع صرف طعام نزدمعاویه می رفت ودرکنارسفره ی چرب ونرمش می نشست؛هنگام نمازوصلوة درپشت سرعلی(ع)نمازمی خواند. ولی هنگام مصاف ازمعرکه ی جنگ دورمی شدودرگوشه ای مبارزه یدلاوران راتماشامی کرد.وقتی علت این سه حالت راازاوسؤال کردنددرپاسخ گفت:"الصلوةخلف علی(ع)اتم،مضیرة معاویةادسم،ترک القتال اسلم"! یعی "نماز درپشت سر علی(ع)کامل ترین نمازاست وغذای معاویه چرب ترین غذاها واحتراز از جنگ وکشتار سالم ترین کارهاست." وقتی به ابوهریره گفتندکاین چگونه رفتاری است؟اوجواب داد:خداوندفرموده است:"ولاتنس نصیبک من الدنیا". من به این سبب از هرچیزبهترین آن راانتخاب می کنم."نماز،نمازعلی(ع)،غذا،غذای معاویه،وسایه،سایه ی نخل"!

منبع: ریشه های تاریخی امثال والحکم.1311-1313.

برای یک بی نماز، درمسجدرا نمی بندند.

نظیر:برای خری لنگ، کاروان بار نیفکند.
 

کاربرد:این مثل،نشانگرآن است که چون اقشارمختلفی درجامعه وجود داردمطمئناافرادی خواهندبودکه دارای اعتقادات دیگری باشندوبنابه دلایلی اهل نماز نیستند؛لذانمی توان عمومیت دادکه مثلا به خاطر فلان کس نتوان کاری راانجام دادویا درمسجدرابرای نمازگزاران بست.درواقع عمل وفکریک شخص نمی تواندمقدم ومؤثردرآرای افکارجمعی باشد

اگرنمازنباشد،گیوه باشد!
 

اصل حکایت ازعبیدزاکانی است:"درویشی گیوه درپانماز می گذاشت،دزدی طمع درگیوه ی اوبست،گفت:باگیوه نماز نباشد.درویش دریافت وگفت:اگرنمازنباشد،گیوه باشد!(لطایف فارسی،رساله ی دلگشا)البته دراین پاره متنی که"کمال الدین مرتضویان"درتـألیف خود"داستان های امثال"،آورده سؤال وجوابی اضافه برمتن عبید  زاکانی دارد، که مؤلف مرجع آن راذکر نکرده است.وسؤال وجواب این روایت چنین است:

دزدگفت:نمازباگیوه که نماز نباشد.

مردگفت:اگرنمازنباشد،گیوه باشد!

 گفت:دوباره نمازکن؛دراین نمازاجر نداری.

گفت:اگراجرندارم،گیوه دارم!

به یک روی ، در دو محراب بودن
 

کاربرد: برای کسی به کار می برندکه جسمش درآن مکان حاضراست،ولی حضورقلب نداردوحواسش درمکان های دیگر می باشد.افرادزیادی هستندکه در حین انجام فریضه ی نماز باوجودی که روبه قبله ودر جایگاه محراب هستندولی حضورقلب ندارندودراین مورد چه بسا قصه هاو مثل ها و اشعاری که گفته نشده است.

تودرون نمازو،دل بیرون!گشت هامی کنی به مهمانی این چنین حالتی پریشان را شرم ناید،نمازمی خوانی؟!

منبع :

ضرب المثل های انگلیسی،فارسی وعربی،محمدفخر،ص223.

تصویرنمازدرفرهنگ عامیانه-فرح دباغ صادقی

جانماز آب می کشد.
 

کاربرد: برای کسی که از روی ریا، عبادت کند این مثل را به کار می برند.

گفتیم از خصلت های ضرب المثل ها این است که از گذشتگان دور به ارث رسیده است. بسیاری از این امثال با توجه به گذر زمان، در واقع کوتاه شده و تراشیده شده ی داستانی است؛ یعنی افراد با ساده کردن و ایجاز سخن، مقصود و منظور خود را بلافاصله با همین سخن کنایه دار بیان می نمایند و این مثل نیز شاید کوتاه شده ی داستانی است.

در هر عصر، افرادی زاهد صفت هستند که سعی می کنند با خواندن نماز زیاد، نزد مردم و انجام اعمال عبادی دیگر خود را اهل عبادت و زهد و تقوا نشان دهند؛ غافل از این که برخی از افراد آگاه و تیزبین که از اعمال آنها آگاهی دارند در مورد آن شخص این اصطلاح را یادآور می شوند که «جانماز آب نکش.»

شاعران مختلفی در هر عصر با دیدن این گونه افراد زاهد مآب به سرودن اشعاری در این زمینه پرداخته اند. و سعی در نشان دادن واقعیت های عوام فریبی این گونه افراد نموده اند.

گر نمازی می کنم، گاهی ریایی می کنم.
(سلیم کاشانی)

هر نمازی و، طاعتی که تو راست

گرده نانی نیرزد، ار به ریاست.

«اوحدی»

طاعت ار خواهی، نخست اخلاص جوی

هم برون و هم درون را، پا ک شوی

«صفایی نراقی»

 عبادت و نماز و روزه اش به لعنت شیطان هم نمی ارزد.
 

کاربرد: این مثل را برای فردی به کار می برند که در انجام اعمال عبادی اش سعی و کوشش می کند ولی رفتار و عمل و کردار مناسبی از خود نشان نمی دهد. و موجب اذیت و آزار دیگران می شود؛ طوری که در مورد این فرد این اصطلاح را به کار می برند. (نماز به کمرت بزند)

شب نماز شبگیر می کند، روز آب توی شیر می کند.

نظیر: سلیمان بی ایمان، یک من آرد، نیم من نان؟

کاربرد: این ضرب المثل که مصداق زیادی در جامعه ی امروزی ما دارد، نشانگر آن است که برخی افراد زاهد صفت اما فرصت طلب و متقلب و چاپلوس از خواندن نماز شب، عقب نمی مانند (که ثواب زیادی هم دارد) اما در عمل در کسب و تجارت پیشگی خود از وحشتناک ترین دوز و کلک ها و روباه صفتی خود غافل نیستند. و با تقلب و اختلاس و احتکار و ... باعث فسادهای بی شماری می شوند. مثل برخی بازاری های امروز که تا وقت اذان و نماز می شود کسب و تجارت خود را رها می کنند و راهی مسجد می گردند و به زهد و عبادت می پردازند و آن چنان افراط می ورزند که با اصطلاح اثر مهر جانماز در پیشانی آنان هویدا می شود. البته اثر چربی پیشانی آنان روی مهر می ماند، اما اگر به وضع کاسب پیشگی آنان نظری دقیق افکنیم ریاکار بودن و محافظه کاری و عوام فریبی آنان مشاهده خواهد شد. و آنها این گونه اعمال را برای جلب اعتماد دیگران انجام می دهند تا به اعتبار و منزلت خود بیفزایند؛ و بهتر به کسب و تجارت خود بپردازند. و مقام نماز را که عالی ترین جلوه ی عابد و معبود است تا چه حد، تنزل می دهند. (والله اعلم)

مگر نماز «جعفرطیار» می خوانی؟!
 

کاربرد: هر نمازی که با تجدید و تعصبات طولانی برگزار شود و بیش از مدت معمول و متعارف به طول انجامد، آن را به نماز «جعفر طیار» تشبیه می کنند. این ضرب المثل تنها به نمازهای طولانی اطلاق نمی شود، بلکه عوام الناس در کارهای مداوم و اموری که انجامش خارج از حدود مقرر، طولانی شود از این ضرب المثل استفاده و به آن استناد می کنند و به عامل عمل می گویند: چرا این قدر طول می دهی؛ مگر نماز «جعفر طیار» است؟

باید دید که جعفر کیست و چگونه نمازی به جای می آورد که عمل و عبادتش ورد زبان ها شده است؟ «طیار» لقب جعفر بن ابی طالب پسر عم پیامبر اکرم(ص) و برادر ارشد امیرمؤمنان(ع) است که در سال هشتم هجری در جنگ موته واقع در شام، پرچمدار مسلمین بود و آن قدر جنگید تا هر دو دستش به ضرب شمشیر دشمنان از بدن، جدا شد ولی جعفر که مردی شجاع و مؤمن بود با آن که دو دست در بدن نداشت پرچم اسلام را با دو بازوی بریده ی خویش بر سینه برافراشته داشت تا مسلمین، روحیه ی خویش را نبازند و وحشت زده نشوند. در این حال بود که او از میان، دو نیم شد. (یا جبرئیل انی قدمت زیداً) ای جبرئیل! من زید را پیش داشتم.

گفت خدا جعفر را برای خود، پیش تو پیش داشت. رسول خدا شهادتش را خبر داد و گفت: «خدا برای جعفر دو بال زبرجد رویانید که از بهشت هر جا بخواهد با آن دو پرواز می کند.» به این جهت لقب «طیار» یا «ذوالجناحین» برای جعفر باقی مانده. اتفاقاً همان شب جمعی از صحابه وی را در خواب دیدند که در بهشت با مرغان می پرید.»

اما شهرت «نماز جعفر طیار» از آن لحاظ است که وی بیش تر اوقات شبانه روز خود را به نماز و دعا در پیشگاه پروردگار می گذرانید و نمازهای طولانی می خواند به طوری که کم تر کسی از این بابت به پای او می رسیده است. نماز «جعفر طیار» یا نماز «جعفر» را شیعیان در ظهر روزهای جمعه به منظور تحصیل ثواب و دفع بلیات می خوانند؛ که شرایط خاص خود را دارد.

 نم نم باران، به مِی خوران، خوش است (1)
 

کاربرد: معروف است که وقتی خشکسالی روی داد و مدتی دراز، باران نبارید، مردم به مصلا رفتند تا نماز استسقا بخوانند و از خداوند طلب باران کنند. در همان زمان مطربی که به سبب شغلش منفور مردم بود تنها به صحرا آمد و با صدق و اخلاص با خدای خود راز و نیاز کرد و با خواندن این بیت از خداوند ، طلب رحمت و باران نمود.

نم نم باران، به می خوارن، خوش است

رحمت حق، بر گنهکاران، خوش است

از آن جا که دعای او از روی اخلاص بود در پیشگاه حق مستجاب شد و در آن هنگام باران باریدن گرفت.

آنچه در ایران به نام دعای باران یا نماز باران، مشهور است عرب زبانان «صلوة الاستسقاء» و ترک زبانان «یوغمور دو آسی» (دعای باران» می نامند. و انجامش در همه ی کشورهها با دو رکعت نماز همراه است که در خارج از شهر یا روستا به صورت گروهی اجرا می شود، و بعد از نماز خطبه می خوانند، و شرکت کنندگان در طول مراسم لباس خود را پشت و رو می پوشند ،در ایران در پایان مراسم برحسب معول گاو یا گوسفندی قربانی می شود و کسی به درگاه خدا استغفار می کند و از او رحمت و باران می طلبد.(2)

منابع:

1. ده هزار مثل فارسی و ... / 678.

2. کتاب کوچه، دفتر اول، حرف ب ، ص 261.

اگر نمازت مقبول شود، سایر اعمالت نیز قبول می شود.
 

در واقع نمازی مقبول است که انسان را در جهت صحیح زندگانی، هدایت نماید و اگر واقعاً انسان با نماز رابطه ی قلبی و آگاهانه خود را با خداوند متعال برقرار کند، سعی خواهد کرد که اعمالش نیک و خداپسند باشد؛ لذا اگر این گونه نمازی باشد سایر اعمال نیز مقبول خواهد افتاد، وگرنه اگر ادای نماز باشد، سایر اعمال نیز در تزلزل خواهد بود

- اول نماز، سپس نیاز.

- بی نمازی، بدتر است از صد بار مردم کشی!

- تنها، نماز و روزه، عبادت نیست، اگر به مردم در کارهای شان خدمت نمایی عبادت است.(1)

در واقع این اعتقاد، نشانگر این حقیقت است که برخی از افراد در جامعه اکتفا به نماز و روزه، می کنند و مسائل و مشکلات دیگران برای شان مهم نیست.

- روز محشر، امان به نماز  است.(2)

- فسق پنهانی، به از زُهد و عبادت ریایی است.(3)

- کفری بدتر از کفر ترک نماز نیست؛ که کافر آن مانند کافر دین است.(4)

- نماز و نیاز هر دو به خاطر خود انسان است و خداوند از هر کاری بی نیاز است(5) (الله الصمد)

- هر کس بیند دیگری را که نماز بد گزارد و بدان خاموش باشد، شریک او بُوَد.(6)

پاورقی:

1. عبادت به جز خدمت خلق نیست به تسبیح و سجاده و دلق نیست (سعدی)

2. روز محشر که جانگداز بود اولین پرسش از نماز بود (سعدی)

3. صُراحی می ناب، (ارسال المثل در دیوان حافظ) / 108.

4. مکن قصد ترک نماز، ای پسر! که کافر شوی، از جهودان بتر

5. بیر قوری بوش نمازینن، قویما خدا به منتی ( با یک نماز خشک و خالی به خدا منت مگذار)

6. احیای علوم الدین، ترجمه ی مؤید الدین محمد خوارزمی. ص 724.

شب به نماز نافله، روز به کمین قافله
 

کاربرد: این ضرب المثل نیز نشانگر این است که افرادی وجود دارند که از گزاردن نمازهای مستحبی (نافله) غافل نیستند و زیاده نماز می گزارند ولی در عمل از هیچ عمل زشت و ناپسندی حتی دزدی اجتناب نمی کنند و با خواندن نمازهای مستحبی سعی در سرپوش گذاشتن روی کارهای خود می نمایند.

روزه ی بی نماز، عروس بی جهاز، قورمه ی بی پیاز!
 

کاربرد: درواقع نشانگر چیزی ناقص و ناتمام است.

توضیح آن که: کسانی هستند که در عین حال که روزه اند خود را از از انجام فرضیه ی نماز معاف می دانند. روزه ی بی نماز به اعمال این گونه افراد اطلاق می شود.

اگر دقیق بنگریم در بین خویشان و آشنایان و بیگانه افرادی هستند که اصلاً نمازگزار نیستند و فقط در ماه مبارک رمضان به روزه گرفتن اکتفا می کنند و به یاد نیایش و دعا و روزه و در اثر حرمت این ماه سعی می کنند خود را با افراد جامعه  تطبیق دهند و با گفتن روزه (نخوردن و نیاشامیدن) خود را به رنج و تعب بیاندازند تا بلکه ثواب اُخروی کسب نمایند؛

و تنها در شبهای احیا، آن زمان که به اصطلاح بازار منابر، گرم تر است، کم و بیش با نماز و روزه، با مساجد و مجالس وعظ و خطابه، سروکار یافته و به محض پایان این شب ها، نه از نمازشان خبری است و نه از خدا جویی شان اثری است، در حالی که سراسر این گونه اعمال بدون شناخت مایه گرفته است!