اگرنمازنباشد،گیوه باشد!
 

اصل حکایت ازعبیدزاکانی است:"درویشی گیوه درپانماز می گذاشت،دزدی طمع درگیوه ی اوبست،گفت:باگیوه نماز نباشد.درویش دریافت وگفت:اگرنمازنباشد،گیوه باشد!(لطایف فارسی،رساله ی دلگشا)البته دراین پاره متنی که"کمال الدین مرتضویان"درتـألیف خود"داستان های امثال"،آورده سؤال وجوابی اضافه برمتن عبید  زاکانی دارد، که مؤلف مرجع آن راذکر نکرده است.وسؤال وجواب این روایت چنین است:

دزدگفت:نمازباگیوه که نماز نباشد.

مردگفت:اگرنمازنباشد،گیوه باشد!

 گفت:دوباره نمازکن؛دراین نمازاجر نداری.

گفت:اگراجرندارم،گیوه دارم!

به یک روی ، در دو محراب بودن
 

کاربرد: برای کسی به کار می برندکه جسمش درآن مکان حاضراست،ولی حضورقلب نداردوحواسش درمکان های دیگر می باشد.افرادزیادی هستندکه در حین انجام فریضه ی نماز باوجودی که روبه قبله ودر جایگاه محراب هستندولی حضورقلب ندارندودراین مورد چه بسا قصه هاو مثل ها و اشعاری که گفته نشده است.

تودرون نمازو،دل بیرون!گشت هامی کنی به مهمانی این چنین حالتی پریشان را شرم ناید،نمازمی خوانی؟!

منبع :

ضرب المثل های انگلیسی،فارسی وعربی،محمدفخر،ص223.

تصویرنمازدرفرهنگ عامیانه-فرح دباغ صادقی

جانماز آب می کشد.
 

کاربرد: برای کسی که از روی ریا، عبادت کند این مثل را به کار می برند.

گفتیم از خصلت های ضرب المثل ها این است که از گذشتگان دور به ارث رسیده است. بسیاری از این امثال با توجه به گذر زمان، در واقع کوتاه شده و تراشیده شده ی داستانی است؛ یعنی افراد با ساده کردن و ایجاز سخن، مقصود و منظور خود را بلافاصله با همین سخن کنایه دار بیان می نمایند و این مثل نیز شاید کوتاه شده ی داستانی است.

در هر عصر، افرادی زاهد صفت هستند که سعی می کنند با خواندن نماز زیاد، نزد مردم و انجام اعمال عبادی دیگر خود را اهل عبادت و زهد و تقوا نشان دهند؛ غافل از این که برخی از افراد آگاه و تیزبین که از اعمال آنها آگاهی دارند در مورد آن شخص این اصطلاح را یادآور می شوند که «جانماز آب نکش.»

شاعران مختلفی در هر عصر با دیدن این گونه افراد زاهد مآب به سرودن اشعاری در این زمینه پرداخته اند. و سعی در نشان دادن واقعیت های عوام فریبی این گونه افراد نموده اند.

گر نمازی می کنم، گاهی ریایی می کنم.
(سلیم کاشانی)

هر نمازی و، طاعتی که تو راست

گرده نانی نیرزد، ار به ریاست.

«اوحدی»

طاعت ار خواهی، نخست اخلاص جوی

هم برون و هم درون را، پا ک شوی

«صفایی نراقی»

 عبادت و نماز و روزه اش به لعنت شیطان هم نمی ارزد.
 

کاربرد: این مثل را برای فردی به کار می برند که در انجام اعمال عبادی اش سعی و کوشش می کند ولی رفتار و عمل و کردار مناسبی از خود نشان نمی دهد. و موجب اذیت و آزار دیگران می شود؛ طوری که در مورد این فرد این اصطلاح را به کار می برند. (نماز به کمرت بزند)

شب نماز شبگیر می کند، روز آب توی شیر می کند.

نظیر: سلیمان بی ایمان، یک من آرد، نیم من نان؟

کاربرد: این ضرب المثل که مصداق زیادی در جامعه ی امروزی ما دارد، نشانگر آن است که برخی افراد زاهد صفت اما فرصت طلب و متقلب و چاپلوس از خواندن نماز شب، عقب نمی مانند (که ثواب زیادی هم دارد) اما در عمل در کسب و تجارت پیشگی خود از وحشتناک ترین دوز و کلک ها و روباه صفتی خود غافل نیستند. و با تقلب و اختلاس و احتکار و ... باعث فسادهای بی شماری می شوند. مثل برخی بازاری های امروز که تا وقت اذان و نماز می شود کسب و تجارت خود را رها می کنند و راهی مسجد می گردند و به زهد و عبادت می پردازند و آن چنان افراط می ورزند که با اصطلاح اثر مهر جانماز در پیشانی آنان هویدا می شود. البته اثر چربی پیشانی آنان روی مهر می ماند، اما اگر به وضع کاسب پیشگی آنان نظری دقیق افکنیم ریاکار بودن و محافظه کاری و عوام فریبی آنان مشاهده خواهد شد. و آنها این گونه اعمال را برای جلب اعتماد دیگران انجام می دهند تا به اعتبار و منزلت خود بیفزایند؛ و بهتر به کسب و تجارت خود بپردازند. و مقام نماز را که عالی ترین جلوه ی عابد و معبود است تا چه حد، تنزل می دهند. (والله اعلم)